مجله منظر
پیاپی 0 (اسفند 1387)

تعبیری از شهر وجود دارد که آن را مجموعه ای متشکل از توده و فضا میداند. در این تعبیر، راه های شهری به عنوان عمدهترین بخش از فضای شهر مطرح اند. محصول چنین نگرشی، تنها به مورفولوژی و ریخت شناسی کالبد راه های شهری منتهی می شود. این شناخت به آن نیمه از شهر که به جنبه های عینی منظر اشاره دارد، محدود می شود.
هدف این مقاله شناخت منظرین راه شهری است که به هر دو جنبه عینی و ذهنی آن میپردازد و ترکیب جدایی ناپذیر آن را می سازد. در حقیقت منظر راه شهری دستیابی به معرفتی از راه است که ادراک کالبدی و نگرش ذهنی و خاطره ای راه را توامان میداند. نه یکی را مقدم بر دیگری و نه یکی را کافی می پندارد. این بحث در قالب مجموعه ای دنبالهدار تقدیم خوانندگان عزیز میگردد تا بتوان به شناختی علمی از منظر راه شهری دست یافت. در بخش نخست از این مجموعه، مفهوم منظر راه شهری مورد بررسی قرار میگیرد.

در شهرهای امروز، پیاده رو بخش اصلی از خیابان است که علاوه بر تسهیل حرکت عابرین در شهر، با برخورداری از شرایط زیست محیطی مناسب می تواند به عنوان یک فضای شهری مطلوب جهت حرکت در هوای باز، اوقات فراغت و... عمل کرده و سبب شکل گیری تعاملات میان انسان ها و وقایع مختلف اجتماعی و فرهنگی شود....

شهر محصول مستقیم جامعهای است که در آن زندگی میکند و گوناگونی منظر شهرها در تاریخ و جغرافیای جهان، معلول اندیشه متفاوت مدنی جوامع می باشد. شهرهای فلات ایران به تبع تجربه تمدن های مختلف در یک بستر بوم شناختی و فرهنگی، منظر ویژه ای بخود گرفته است؛ لذا سیما و منظر شهر می تواند معیاری باشد جهت بررسی روند تحولات جامعه و فهم اندیشه مدنی آن. بدیهی است به دلیل تمایز ساختار و اندیشه مدنی جوامع، سهم حضور عرصه های آن در ایجاد فضاهای شهری و شکل گیری منظر آن ها متغیر خواهد بود. شهر توسط عناصر منظر و از طریق نظام خاصی که بین آن عناصر برقرار می شود شکل گرفته و واجد هویت مکانی و اجتماعی شده است و خواندن آن به مثابه یک متن نیازمند آگاهی از قواعد و دستور زبان منظر می باشد. از این رو قرائت منظر شهر برای پی بردن به آن دستور زبان و به منظور حفظ منظر و تعیین خط مشی توسعه برای آینده ای که انتظارات و مناسباتش متفاوت خواهد بود ضروری می باشد. زیربنای تحلیلی بحث این نکته است که ارتباطی بین ماهیت اجتماعی و سیاسی فضاهای شهری و منظر آن برقرار است که با قرائت آن می توان سهم حضور بخش های یک جامعه را در شکل گرفتن منظر آن شهر باز جست.

تنوع گسترده ای از مناظر وجود دارد که بیانگر تفاوت منظر در مناطق مختلف جهان می باشد. گونه ای از این مناظر، مناظر بکر طبیعی و دست نخورده ای هستند که در آنها دخل و تصرفی صورت نگرفته است و بخش دیگری از آنها مرکب از آثار طبیعی و انسان ساخت است که حکایت از تعامل میان انسان و محیط پیرامون خود دارد. لذا آنچه که ما در این کره خاکی شاهد آنیم طیف وسیعی از مناظری است که یکسر این طیف، شامل مناظری است که انسان در آن نقشی ندارد و یا نقش او کمرنگ است، همچون جنگلها و نقاط بکر دست نخورده و سمت دیگر این طیف را مناظری تشکیل می دهد که در آن نقش انسان به حداکثر می رسد، همچون مناظر شهری.

بعد از طرح جامع 1349 فرمان فرمائیان و طرح ساماندهی 1381 آتک، طرح جامع 1385 بوم سازگان سومین طرح جامعی است که برای شهر تهران تدارک دیده شده است. «طرح بررسی مسائل توسعه شهری مناطق تهران» در سال 1381 و «مطالعات الگوی توسعه و طرح تفصیلی مناطق تهران» در سال 1383 مبنای تهیه طرح جامع 85 شهر تهران بوده است. این طرح در نیمه پایانی سال 1386 تصویب و ابلاغ شد. در این طرح ضمن پهنه بندی نحوه استفاده از اراضی، تعداد قابل توجهی طرح های موضوعی و موضعی نیز معرفی شده است. در خصوص این طرح تاکنون مباحث مختلفی عنوان، و کارگاه های متعددی نیز با موضوعات متنوع تشکیل شده است. با توجه به عدم دسترسی عموم به اسناد طرح، مباحث مطرح شده معطوف به رویکردها و چارچوب های کلی آن بوده و کمتر به ابعاد کارشناسی و فنی طرح پرداخته شده است.

این مطلب شاید بیش از هر چیز مدیون فیلمهایی است که ما را بیشتر از پرسه زدن در خیابانها با معماری و فضاهای شهری آشنا کرد.
مایلم با توصیف صحنه ابتدایی فیلم بچه رزمریRosemary''s Baby اثر رومن پولانسکی 1968 - آغاز کنم صحنه ای که به خوبی بهرهگیری از معماری در سینما را به عنوان یکی از کلیدی ترین عناصر نشان می دهد.

از دیرباز تاکنون، در جای جای ایران درختانی حضور داشته اند که مردم به آن ها دل بسته و احترام و بزرگداشت این کهن سالان را بر خویش واجب می شمردند. چه بسیار سروها، چنارها، سدرها و بیدهایی که به سبب قدر و منزلت و تقدسی که در باور مردمان داشته اند، نامورانی را در پای خود مدفون کرده اند و گاه به یاد این بزرگواران بناهای یادبود بر پای داشته اند. این اماکن، درختان و چشمه های مجاور آن کمکم به شکل مجموعه هایی برای زیارت و تفریح مردم در آمد که بسیاری از آن ها تاکنون نیز بر جای و استوارند.

پارک لستر تقریبا در دو کیلومتری جنوب غربی مرکز شهر برادفورد انگلستان در محله منینگهام واقع شده است.
این پارک زیبا، در دهه های اخیر مورد غفلت و اهمال قرار گرفته و بخشهایی از پوشش گیاهی آن به صورت انبوه درآمده است و جاذب رفتارهای ضد اجتماعی بوده است. در اواخر دهه 90 بیشتر قسمتهای پارک برای استفاده کنندگان معمولی آن بصورت یک منطقه ممنوعه بدل شده بود.
هرچند که نوسازی 2/4 میلیون پوندی آن که در سال 1997 آغاز گشته این روند را معکوس کرده و با ایجاد تعادل میان احیاء بخشهای تاریخی و احداث عناصر و نشانه های جدید بصورت ماهرانه باعث گردیده که پارک هم اکنون بصورت کانون عمومی برای فعالیتهای اوقات فراغت برای محله های اطراف پارک و حتی کل شهر تبدیل گردد.

هنگامی که مجسمه ساز آمریکایی ریچارد سرا (Richard Serra)، در حال خلق آثار هنری نمادین فولادی خود بود که حدود 4 دهه به طول انجامید و در نقاط کلیدی دو طرف آتلانتیک نصب شد، هنرمند همکار و همشهری او، رابرت برونو (Robert Bruno)، تقریبا همان زمان -33سال پیش تا کنون- را صرف ساختن کاخ فولادی جوشکاری شده 90000 تنی خود نزدیک لوبوک (Lubbock) درتگزاس (Texas Panhandle) بود.

«حلقه گمشده معماری ایرانی» یکی از دغدغه های عرصه معماری و شهر سازی ایران در چند دهه اخیر است و تلاش های پراکنده ای برای یافتن پاسخ آن صورت گرفته اما همچنان یکی از چالش های اساسی در معماری معاصر ایران و نسبت آن با معماری گذشته سرزمین ماست.
پس از مدتها انتظار – از آخرین همایش دانشجویی حدود 5 سال می گذرد2 - باز هم دانشجویان معماری گوشه ای از ایران عزم خود را جزم کرده تا محملی فراهم آورند و تحت عنوان همایش ملی دانشجویی، محیطی برای عرضه و تبادل اندیشه های خود بیافرینند.

مسجد بایزید یکی از مساجد قدیمی شهر استانبول می باشد که علاوه بر ارزش های معماری، مجاورت آن با بازار و دانشگاه استانبول اهمیت ویژه ای برای آن رقم زده است. فضای معنوی و آرام مسجد را یک فضای شهری کوچک به بازار پرهمهمه و شلوغ پیوند می دهد. فضایی که در تمامی ساعات شبانه روز به روی همهی اقشار جامعه باز است و در آن تعامل اجتماعی رخ می دهد؛ یک فضای شهری که میتوان آن را یک فضای جمعی موفق نامید؛ یک حیاط شهری برای حیات مدنی.

تیسوکوبا شهری کوچک در ژاپن است. ایسوزاکی معمار سرشناسی است که مرکز تیسوکوبا را به مثابه فضای جمعی طراحی کرده است. ولی می گوید که تلاش داشته تا از تجربه های طراحی و منظره سازی در نمونه های بزرگ بهره گیرد. تامل در رویکرد ایسوزاکی به این پروژه و نتایج آن، درسهای خوبی برای خلق فضای جمعی در شهر هایی که به آن کمتر توجه دارند، خواهد داشت.